Wymowa

Bardzo złożony problem

Debata na temat wypowy w języku hebrajskim jest bardzo burzliwa. Niektórzy ludzie mają zdecydowane opinie na ten temat. Większość jednak nawet nie ma pojęcia, jak złożony jest to problem. Oboje długo studiowaliśmy lingwistykę i hebraistykę (Beth uzyskała magisterium z zakresu lingwistyki, a obecnie pracuje nad doktoratem z hebraistyki). Robimy więc wszystko, co w naszej mocy, aby pomóc Ci zrozumieć, dlaczego historyczna wymowa hebrajska nie jest tak prosta i dlaczego w naszych filmach posługujemy się taką, a nie inną wymową.

Duże zmiany

Aby zrozumieć, dokąd zmierzamy, spójrzmy na kilka przykładów z języka polskiego. Najstarsze zdanie (XIII wiek) w języku polskim brzmi: „Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj”, co można przetłumaczyć „Pozwól mi mleć, a ty odpocznij”. Jak widać, współczesny polski jest daleki od realiów staropolszczyzny, zwłaszcza tej średniowiecznej, która nawet nie posiadała reguł skodyfikowanego zapisu. Również wymowa jest inna. Oto jak wiele zmieniło się w ciągu niecałego tysiąclecia. Nawet późniejsza polszczyzna bywa niezrozumiała i trudna do wymówienia (przypomnij sobie „Bogurodzicę”, „Lament świętokrzyski”, a nawet teksty renesansu czy romantyzmu). Chodzi nam o to, że polski przeszedł ogromne zmiany w ciągu ostatnich wieków w zakresie: pisma, gramatyki, wymowy i leksyki. Wyobraź sobie więc, jak bardzo zmienił się język hebrajski na przestrzeni 3-4 tysięcy lat! To niesamowicie trudne do wyobrażenia.

Nie mamy nagrań

To oczywiste, że nie mamy nagrań dźwiękowych tego, jak przemawiali Abraham czy Mojżesz. Nieprawdą jest, że możemy dokładnie zrekonstruować, w jaki sposób ludzie mówili tysiące lat temu! My. Tego. Nie. Wiemy. Tak, uczeni i lingwiści mogą snuć domysły, ale ostatecznie są to tylko hipotezy. Mamy sporo informacji na temat wymowy hebrajskiej w późniejszych epokach, na przykład gdy skrybowie masoreccy wynaleźli systemy wskazywania samogłosek około 600-900 r. n.e.. Jednak im dalej się cofamy, tym mniej wiemy. Chociaż możemy jedynie domyślać się, jak Polacy mówili za czasów pierwszych królów, to o ile mniej wiemy o tym, jak brzmiał hebrajski w czasach Dawida. Nie ma nagrań – pozostają propozycje naukowców.

Grafia pisma

Pismo hebrajskie, podobnie jak polskie, zmieniało się na przestrzeni lat. Alfabet hebrajski, który widzimy dzisiaj, nie wygląda tak, jakiego użwano pierwotnie (tutaj zapoznasz się z przykładami i dodatkowymi informacjami). Alfabet, którym Mojżesz napisał Księgę Rodzaju, jest zupełnie inny niż alfabet, którego użyłby Daniel. Alfabet hebrajski, którego uczymy i który widzicie w drukowanych hebrajskich Bibliach, nie jest najstarszą formą alfabetu. Biblia hebrajska była raczej modyfikowana przez wieki, aby używać aktualnych alfabetu, słów i wymowy.

Zasady wymowy i gramatyki

Wracając do staropolszczyny, jeszcze w zeszłym stuleciu najlepsi polscy aktorzy posługiwali się inną wymową (przedniojęzykowe Ł), a literaci wykorzystywali czas zaprzeszły. Dzisiaj oba te zjawiska są uważane za archaizmy. W samej Polsce spotkamy się z wieloma różnicami w wymowie – inaczej mówią mieszkańcy Śląska, inaczej mieszkańcy Kurpii, a jeszcze inaczej Podhalanie. Nie wspominam nawet o Kaszubach, którzy posługują się zupełnie odrębnym językiem. Mamy inną leksykę, koniugację, używamy innych samogłosek w tych samych słowach. Więc który polski jest bardziej „oryginalny” lub „autentyczny”? Można pokusić się o stwierdzenie, że najbardziej autentyczna jest polszczyzna ogólna, urzędowa! Jest to po części racja, a po części nie, ponieważ urzędowy polski jest daleki od tego języka, jakim posługiwali się nasi przodkowie jeszcze sto lat temu. Czy zaczynasz dostrzegać, jak skomplikowana może być kwestia „autentyczności”? Przecież nie mamy historycznych nagrań osób mówiących po polsku.

Mój akcent jest mojszy niż twojszy!

Jeszcze nawet nie rozmawialiśmy o problemach związanych z akcentem! U Kaszubów można jeszcze spotkać obecnego akcentu ruchomego. Niektórzy mieszkańcy Podhala i Śląska Cieszyńskiego posługują się akcentem inicjalnym. Dialektolodzy wyróżniają też akcent kresowy i krakowski. A przecież w oficjalnej wymowie podstawowym akcentem jest paroksytoniczny. I tak jak można zauważyć różnice nawet wśród współczesnych Polaków, tak i starożytni użytkownicy języka hebrajskiego mieli swoje własne akcenty. Mogły być na tyle różne, że mogły przyprawić ich o śmierć! Pamiętasz historię z 12. rozdziału Księgi Sędziów? Izraelskie plemiona Efraima i Gileadu walczyły ze sobą, bo najwyraźniej różniły się wymową pewnej litery:

Gileadczycy odcięli Efraimitom drogę do brodów Jordanu, a gdy zbiegowie z Efraima mówili: «Pozwól mi przejść», Gileadczycy zadawali pytanie: «Czy jesteś Efraimitą?» – A kiedy odpowiadał: «Nie», 6 wówczas nakazywali mu: «Wymówże więc Szibbolet». Jeśli rzekł: Sibbolet – a inaczej nie mógł wymówić – chwytali go i zabijali u brodu Jordanu. Tak zginęło przy tej sposobności czterdzieści dwa tysiące Efraimitów.

Należy teraz pamiętać, że nie było to tak długo po wyjściu z Egiptu. Już wtedy istniały znaczące różnice w wymowie rozwijające się między tymi samymi plemionami. A one nie były zbytnio oddalone od siebie! Wyobraź sobie, ile zmian przeszedł hebrajski przez tysiące lat: dwa wygnania wśród obcych narodów, a potem diaspora w całej Europie? Zaczynasz rozumieć, o co chodzi? Nikt nie może powiedzieć, że wie na pewno, jak brzmiał „oryginalny” hebrajski. Potem, nawet gdybyśmy w jakiś sposób wiedzieli, jak mówił Abraham, czy powinniśmy podążać za wymową jego lub Mojżesza? Należy pamiętać, że Mojżesz żył ponad czterysta lat po Abrahamie i dorastał w egipskim domu. To miało duży wpływ na jego wymowę (podobnie jak potomkowie polskich emigrantów, którzy mieszkają w Niemczech, Szwajcarii czy Wielkiej Brytanii i na co dzień nie mają kontaktu z polszczyzną, mają zupełnie inny akcent niż dzieci wychowujące się w Polsce).

Brak samogłosek?

Hebrajski został pierwotnie napisany bez samogłosek. To także komplikuje rekonstrukcję jego pierwotnego brzmienia. Najstarsze teksty hebrajskie, takie jak rękopisy znad Morza Martwego, nie zawierają samogłosek. Systemy samogłosek dla języka hebrajskiego zostały opracowane dopiero około trzy tysiące lat po Abrahamie, między 600 a 900 r. n.e. Mamy zachowane dowody z trzech różnych systemów: „babilońskiego”, „palestyńskiego” i „tyberyjskiego”. System tyberyjski (który później stał się standardem) ma siedem różnych symboli samogłosek – tych, których używamy dzisiaj. System babiloński ma sześć samogłosek, a palestyński pięć. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o tyberyjskim systemie masoretów, dostępne są dwa bezpłatne tomy autorstwa światowej klasy hebraisty Geoffreya Khana: Tom 1, Tom 2.

Wiele niewiadomych

Kiedy Izraelici zostali wygnani do Babilonu, gdzie dominował język aramejski i akadyjski, możesz sobie wyobrazić, jak bardzo zmieniło to ich język. Z tego powodu w Judei wiele wieków później, za czasów Jezusa, obecny w użyciu był język aramejski (wraz z hebrajskim i greckim; przeczytaj więcej o tym wszystkim tutaj). Wiele osób po wygnaniu zamieszkało w Egipcie, gdzie pozostawali pod wpływami języka greckiego. Tak więc w wiekach poprzedzających Jezusa dochodziło do wielu modyfikacji języka ze względu na styczność z innymi grupami językowymi.

Po zburzeniu drugiej świątyni przez Rzymian w 70 r. n.e. Żydzi jeszcze szybciej rozpierzchli się po świecie i zawędrowali jeszcze dalej niż ich poprzednicy. To sprawiło, że wymowa hebrajskiego zmieniła się radykalnie (przeczytaj wszystko o diasporze tutaj). Po wielu stuleciach do dziś przetrwały trzy główne tradycyjne systemy wymowy języka hebrajskiego, które są używane w synagogach na całym świecie: aszkenazyjski, sefardyjski i teimani (społeczność samarytańska zachowuje również własną wymowę hebrajską, która bardzo różni się od tradycji żydowskiej).

Więc który z tych trzech systemów wymowy jest bardziej „poprawny”? Po raz kolejny nie mamy nagrań pierwotnego brzmienia. Pod względem językowym nie ma żadnego sposobu, aby zdecydować, który z nich jest najlepszy. Językoznawstwo historyczne mówi nam, że najprawdopodobniej każdy z nich zawiera pewne elementy starożytnego hebrajskiego, a także wiele elementów zmodyfikowanych. Zatem pytanie „co jest najbardziej poprawne?” nie jest tak naprawdę pomocnym pytaniem. I bardzo trudno będzie na nie odpowiedzieć.

Współczesny hebrajski

Ojciec współczesnej hebrajszyczny, Eliezer ben Jehuda, przyjął sefardyjską wymowę samogłosek (interesujący artykuł na ten temat znajdziesz tutaj). Europejscy Żydzi mieli trudności z wymawianiem hebrajskich spółgłosek Sefaradim (w szczególności ע i ח). Zamiast tego używali większości aszkenazyjskiej wymowy spółgłosek, jednak zachowali samogłoski sefardyjskie. Tak więc współczesny hebrajski jest mieszanką tradycji, które są mieszanką innych tradycji, które są mieszanką jeszcze innych tradycji, które ewoluowały przez tysiąclecia. Jak widać, jak trudno jest zdefiniować dokładnie jedynie słuszną „starożytną wymowę hebrajską”?

Poniżej możesz obejrzeć film, który ilustruje, jak złożone jest to zagadnienie – nawet we współczesnych tradycjach!

Nauka Biblijnej hebrajszczyzny dziś

Współcześnie hebraiści, kiedy decydują się uczyć biblijnego języka hebrajskiego, nie mają znormalizowanej wymowy, którą mogliby wybrać. Prowadzi to do przyjęcia jednego z trzech podejść: 1) użyj współczesnej wymowy hebrajskiej, 2) użyj jednej z trzech wyżej wymienionych tradycji, 3) wymyśl własną hybrydową wymowę. Podzielmy zalety i wady każdego z tych podejść.

1. Współczesna wymowa

Ta opcja jest atrakcyjna, ponieważ używa jej dzisiaj miliony ludzi. Zapewnia prostotę: ta sama wymowa zarówno dla współczesnego hebrajskiego, jak i starożytnego. Wadą jest to, że możesz zostać skrytykowany za to, że nie uczysz Biblijnego języka, ponieważ brzmi on tak samo jak współczesny. Ponadto współczesna wymowa nie rozróżnia liter takich jak ע i א lub ח i כ, co może być mylące dla początkującego ucznia, zwłaszcza jeśli próbuje nauczyć się słownictwa poprzez słuchanie.

2. Wybierz jedną z trzech tradycji

Jedną z zalet tych tradycji jest fakt, że można znaleźć nagrania Biblii hebrajskiej w tych właśnie wymowach. Właśnie tak tradycyjnie Żydzi czytają Biblię, nawet jeśli na co dzień posługują się współczesnym hebrajskim (tak jak w niektórych polskich tłumaczeniach znajdujemy takie wyrazy jak „ongiś”, „dwójnasób” czy „ług farbiarzy”, chociaż spotkanie się z tymi słowami w codziennej komunikacji graniczy z cudem). Kolejną zaletą jest to, że są one historycznie akceptowane przez wielu Żydów jako „oficjalne” sposoby wymawiania tekstu biblijnego. Wreszcie, nie masz wspomnianych wcześniej trudności, które towarzyszą współczesnej hebrajszczyźnie. Kolejną wadą jest jednak to, że te tradycje wciąż nie wiedzą, jak brzmiał starożytny hebrajski. Mogą stosować głoski, które są trudne do wymówienia dla ludzi z innych rodzin językowych. Nie są spójne w wymowie niektórych liter (chociaż współczesny hebrajski pod tym względem jest jeszcze gorszy). Na przykład wymowa sefardyjska nie rozróżnia ד i דּ lub ת i תּ, podczas gdy nadal rozróżnia ב i בּ itp. Brakuje również pewnych rozróżnień na samogłoski, o których można przeczytać tutaj.

3. Zaproponuj autorską hybrydę wymowy

Zaletą tej metody jest możliwość dostosowania systemu hebrajskiego do własnych ograniczeń wymowy. Na przykład, jeśli lubisz wymawiać ר jak „r” [ɹ] w amerykańskim angielskim, możesz to zrobić i uniknąć nauki nowej artykulacji w celu odtworzenia obcego dźwięku. Wielu profesorów w Stanach Zjednoczonych tak robi. Kolejną zaletą jest to, że możesz mieszać typy wymowy, co do których jesteś przekonany, że są bardziej historyczne i ważne. Na przykład wiele osób woli wymawiać ו jako „w” [w] zamiast „v” [v] we współczesnym i sefardyjskim hebrajskim (chociaż nie wiemy, jak Mojżesz wymawiał tę literę, mamy dobry dowód z Septuaginty, że stosował on wariant [w] około III wieku p.n.e.). Możesz więc mieć kilku profesorów w tym samym seminarium, którzy uczą radykalnie różnych wymowy, w zależności od tego, co wybrali! Jak dotąd nigdy nie widzieliśmy profesora języka hebrajskiego, który używa całkowicie spójnej hybrydowej wymowy. Na przykład jeden profesor, którego znamy i kochamy, używa [w] zamiast ו, ale zwykle wymawia ע i א tak samo. Chociaż rozróżnia ת i תּ (czego nie stosują użytkownicy wersji współczesnej i sefardyjskiej), decyduje się nie rozróżniać כּ i כ. Nauczyciele tacy jak on, którzy tworzą własne systemy wymowy, argumentują, że Biblijna hebrajszczyzna technicznie jest językiem martwym i niemożliwym do odtworzenia z najwyższą dokładnością. Nie ma sensu nalegać na jeden system wymowy zamiast innego. Dzięki temu lektorzy mogą swobodnie uczyć w sposób, który im najbardziej odpowiada. Dla nich ważne jest, aby nauczyć się czytać i studiować po cichu, a nie czytać na głos i rozmawiać. Nie ma już przecież rodzimych użytkowników tego języka. Oczywiście wadą jest fakt, że ludzie mogą zarzucić tej opcji niespójność i brak reprezentacji w którejkolwiek z głównych tradycji. Poza tym nauka z zastosowaniem hybrydy może utrudnić w przyszłości komuś naukę współczesnego hebrajskiego.

Co wybieramy i dlaczego?

W Aleph with Beth zdecydowaliśmy się na wymowę sefardyjską z pięciu głównych powodów:

Jest to doskonała wymowa, pod względem dydaktycznym, która wyróżnia niektóre litery bardziej niż współczesny hebrajski.
Ma silną, długoletnią tradycję jako oficjalny sposób czytania Biblii hebrajskiej i była preferowaną wymową Ben Jehudy, wskrzeszającego język hebrajski. Dla nas brzmi to bardziej klasycznie.
Nie jest tak daleka od współczesnej wymowy hebrajskiej. Ludzie nie będą całkowicie zagubieni, gdy zetkną się ze współczesną hebrajską.
Nie ma w niej zbyt wielu trudnych głosek. Jest przystępna dla nowego użytkownika, pomimo początkowej obcości brzmieniowej.
Jednym z najważniejszych powodów jest to, że istnieje darmowe, zrozumiałe, użyteczne nagranie należące do domeny publicznej całej Biblii hebrajskiej w sefardyjskiej wymowie autorstwa Abrahama Shmuelofa. Jest ono dostępne również w formie bezpłatnej aplikacji. Z chęcią udostępniamy hebrajski za darmo. Chcemy, aby był on zgodny ze stworzonymi przez nas bezpłatnymi materiałami. Tak, aby uczniowie nie byli zdezorientowani różnymi akcentami i zróżnicowaną wymową podczas przyjmowania kolejnych treści.

Gdybyśmy zdecydowali się zrekonstruować całkowicie spójną, spekulatywną wymowę z jakiegoś punktu historycznego w starożytności, napotkalibyśmy kilka trudności:

Nasi studenci byliby zdecydowaną mniejszością w społeczności hebrajskojęzycznej. Mieliby więc problem z dyskusją o języku w kręgach akademickich.
Nasi uczniowie mogliby być przytłoczeni liczbą trudnych do opanowania głosek. Przez wieki nie było to konieczne do nauki hebrajskiego i komunikacji w tym języku. Nie uważamy tego za konieczne obciążenie.
Nie byłoby żadnych innych zasobów dostępnych dla uczniów poza naszymi, w naszej zrekonstruowanej wymowie.
Chociaż moglibyśmy się pochwalić, że mamy bardziej „historycznie dokładny” system, musielibyśmy przyznać, jak wszyscy inni, że tak naprawdę są to tylko akademickie hipotezy. Wynikłoby z tego zapewne wiele kłopotów.

A co z Imieniem Boga?

Chociaż staramy się być w pełni zgodni z sefardyjskim systemem wymowy, w pełni zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy konsekwentni w naszej wymowie imienia Bożego יהוה. Jest tak z dwóch zasadniczych powodów:

Wymową, która zyskała najszerszą akceptację w środowisku naukowym, jest „Jahwe”. Dlatego chcemy, aby uczniowie przyzwyczaili się do takiej wymowy, ponieważ będą ją spotykać np. w komentarzach.
Imię Boże jest szczególne, więc czujemy się usprawiedliwieni, nadając mu specjalną wymowę, używając historycznego dźwięku [w] dla vav.

Ci, którzy zastanawiają się, dlaczego wymawiamy Jahwe zamiast Adonai, mogą przeczytać nasze wyczerpujące omówienie tematu. Andrew stworzył również jedenastoczęściową serię podcastów, w której omawia ten właśnie problem. Pierwszego odcinka można posłuchać tutaj.

Mamy nadzieję, że nasze wyjaśnienie pomogło Ci dostrzec, że dokładnie przemyśleliśmy tę sprawę i traktujemy ją poważnie. Wierzymy też, że każdy, kto to czyta i jest przekonany, że nasza wymowa jest nieprzydatna lub nierealistyczna, uszanuje naszą decyzję i będzie skłonny przyznać, że każda opinia na temat wymowy hebrajskiej jest tylko opinią. Jedną z wielu spekulacji. To temat, w którym wszyscy musimy okazywać sobie pokorę, szacunek i miłosierdzie wobec siebie. Szalom!